ثریا قزل ایاغ
مقدمه
«ادبیات کودکان» پدیده ای است اجتماعی که روند
رشد آن در طول تاریخ با تحول دوران کودکی و نگرش به کودک پیوندی ناگسستنی دارد.
مرور بر این روند هر چند اجمالی کمک می کند تا درک درستی از این پدیده و جایگاه آن
در زندگی کودکان در هر عصر و دوره ای حاصل شود.
به عبارت دیگر« ادبیات کودکان همراه با تغییر در
نگرش به دوران کودکی و ارزشهای فرهنگی متحول شده است و از روی کتابهایی که در هر
دوره در اختیار کودکان قرار داشته است میتوان به نگرش جامعه در آن زمان پی
برد»(هاک ،1996،ص59). با انتخاب دو بخش کوچک از آثاری که به دو دوره تاریخی متعلق
است و تجزیه و تحلیل آنها می توان به این نکته پی برد که جایگاه کودک در آن دوره
ها چه بوده و چه ارزشهای اخلاقی و اجتماعی بر آن جامعه ها حاکم بوده است و از این
طریق است که میتوان دو اثر را آیینه ای دانست که منعکس کننده تفاوتهایی است که در
آن دو دوره وجود داشته است.
ادبیات هر نسل بر پایه ادبیات نسلهای قبل از خود
بنا شده است. کتابهای کودکان محصول زمانه خویشند. آنها را نمی توان بدون در نظر
گرفتن شرایط اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی و حتی سیاسی همان زمان مورد سنجش قرار داد.
در این فصل سعی می شود به اجمال به تحولات مقطعی مهمی که سبب دگرگونی ادبیات
کودکان در جهان شد اشاره شود. لازم است یادآوری شود که بررسی تحولات در جهان به
آثاری متکی است که گزارشگر این تحولات بوده اند.
ادبیات در عصر شفاهی
جهان یک کل واحد نیست و از کشور های مختلف با
خاصه های گوناگون جغرافیایی، تاریخی،فرهنگی و اجتماعی شکل گرفته است؛ کشور های کهن
با تاریخ وتمدن دیرین و کشورهای تازه استقلال یافته کوچک، کشورهای پیشرفته از نظر
اقتصادی و کشورهای در حال رشد، که هریک وصف حال خود را دارند. در بررسی روند رشد ادبیات
کودکان تنها در این مختصر میتوان به جریانهای مسلط پرداخت. مسلماً کشورهای گوناگون
هر یک بر فرهنگ جهانی ادبیات کودکان چیزی افزوده اند که دراین زمان مختصر نمی توان
به همه آنها اشاره کرد. باید این محدودیت را بپذیریم که از همه فرهنگهای جهانی
اطلاعات موثق و دقیقی در دست نیست یا اصولا پژوهشی صورت نگرفته یا اگر گرفته
آنچنان سر به مهر مانده که انعکاس جهانی نیافته است. پس آنچه ذکر میشود محدود به
تحقیقاتی است که عمدتا غرب به دست داده است و معلوم نیست تا چه حد حق ملتهایی با
فرهنگهای کهن در جهان در این تحقیقها در نظر گرفته شده باشد.
ادبیات کودکان در غرب زمانی موجودیت مستقل یافت
که دوران کودکی به رسمیت شناخته شد و از ارزش برخوردار گردید. تمدن غرب عمدتا بر
تمدن یونان متکی است و ظاهرا از تحقیقهای موجود چنان بر می آید که در یونان باستان
تنها مرحله تفکیک شده حیات، دوران شیر خوارگی است که مرحله ای بیولوژیک تلقی
میشود. «پیرامون اعتقادات و نگرش انسانهای عهد عتیق نسبت به کودک اطلاعات زیادی در
دسترس ما قرار ندارد؛ به عنوان مثال یونانیان قدیم به کودکی به عنوان دوره ای ویژه
از حیات انسان توجه چندانی نداشته اند» (پست من ، 1378،ص28)و این در حالی است که
یونانیان مبتکر نهاد مدرسه بوده اند ، ولی در این مدارس که ویژه نوجوانان و جوانان
تا بیست سال بود هدف، تربیت کسانی بود که اشاعه دهنده فرهنگ یونانی در جهان باشند.
اما رومیان که «روش و سیستم آموزش و پرورش مدرسه
ای را از یونانیان اخذ کرده و به تکامل آن پرداختند... توانستند به نوعی خود آگاهی
نسبت به خصایص و شاخصه های دوران کودکی دست یابند و افق و اندیشه و رفتار نسبت به
خردسالان را بمراتب بیشتر از آنچه نزد یونانیان شناخته شده بود گسترش دهنده »
(همو،ص33).
با فروپاشی تمدن رومی توسط بر برها، روندی که
بتدریج کودکان را در معرض آموزش رسمی قرار
می داد و به آنها خواندن و نوشتن می آموخت رو به زوال نهاد. جامعه ای که
میرفت تا شهروندانش با تسلط بر خواندن و نوشتن بتوانند از آثار ادبی مکتوب قبل از
خود بهره بگیرند، یکباره دست از خواندن و نوشتن برداشت و به گفته اریک هاولوک در
کتاب پایه های مغرب زمین ( عامه مردم دست از خواندن و نوشتن برداشته و از فهم و
درک الفاظ مکتوب عاجز شدند و ادبیات فخیم و عام گذشته به ادبیات تخصصی تبدیل شد و
بدین وسیله چرخ تاریخ به عقب برگشت ) (همو ، ص 37).
سلطه کلیسا و محدودیتی که برای دستیابی عامه به
سواد به وجود آورد و اصولا نشر اندیشه را از طریق نوشتن سرکوب کرد، تا پایان قرون
وسطی و آغاز دوره رنسانس ، رشد ادبیات، هنر و تحقیق را در مقوله های اجتماعی و
فرهنگی متوقف کرد.
میتوان چنین نتیجه گرفت که ( در عصر قبل از
ابداع خط و کتابت تا دورانی که به دلیل محدودیتها، دسترسی به سواد همگانی نشده است
آنچه بوده ادبیات شفاهی بوده) همو، ص37. ادبیاتی که سازندگان خلاق و اندیشه ورز آن
تنها می توانستند از طریق نقل ، آن را با دیگران سهیم شوند. بخصوص داستان که قبل
از ابداع خط و کتابت وشکل گیری کتاب ، خلق شده و همواره با انسان بوده است. در
اینجا باید بپذیریم که در این دوران طولانی کودکی در غرب تعریف مشخصی نداشته است و
یا دست کم نزد اکثریت توده های وسیع چنین تفکیک پذیری مشاهده نمی شود. کودکان پس
از طی دوره شیر خواره گی عملا انسانهایی می شدند که از آنها انتظار می رفته است در
حد توانشان در امور اقتصادی خانواده درگیر شوند، چون اعتبار انسانها به سهمی که در
تولید اقتصادی داشته اند بر می گشته و در آن زمان چرخ اقتصاد بر پایه نیروی بدنی
انسانها می چرخیده است و کودکان به دلیل ضعف نیروی بدنی نمی توانسته اند از جایگاه
پراهمیتی برخوردار باشند طبعا نمی توانیم به دنبال آثاری باشیم که خاص کودکان و
نوجوانان شکل گرفته باشد. در این عصر طولانی کودکان نیز چون بزرگسالان از پهنه
ادبیات شفاهی سود می برده اند.
تردیدی نیست که پایگاه اجتماعی و اقتصادی
سازندگان این قصه ها شنوندگان خاصی را به شنیدن قصه هایشان فرامیخوانده است. به
گفته شارلوت هاک، ( در قرون وسطی بین قصه هایی که در کلبه ها گفته می شد با قصه
های نقل شده در قلعه ها تفاوتهای بسیاری وجود داشت و همین طور در شیوه های نقل آن.
در قلعه ها، قصه گوهاو رامشگران دوره گرد به نقل قصه های حماسی بیوولف یا آرتورشاه
و قصه های منظوم ایزابلای زیبا می پرداختند و... برعکس قصه هایی که برگرد آتشهای
نیمه جان کلبه های روستایی و خانه های طبقه متوسط نقل میشد قصه هایی بود درباره مردم عادی ،کشاورزان ، هیزم شکنان ،
آسیابانها) هاک ،1997،ص84
لالاییها، اسطوره ها ، حکایتها ، قصه های پریان
، و قصه های حماسی و پهلوانی از جمله آثاری بودند که کودکان نیزارغنا و تنوع آن
لذت میبردند و تفکیک سنی خاصی برای شنیدن و بهره بردن از آن صورت نمی گرفت. حتی
لالاییها که ظاهرا برای نوزادان بود، باتوجه به متنشان عملا در خدمت بزرگسالانی هم
بود که می بایست به تیمار نوزادان بپردازند و با خواندن این اشعار با صوت خوش به
نوعی تسکین شخصی دست می یافتند. در غرب ، علاوه بر اسطوره های یونان و روم باستان
، فابل های ازوپ فراگیر ترین آثار بوده اند. حکایتهای کوتاه پند آمیزی که اکثر
شخصیتهای محوری آن حیوانات و پدیده های طبیعی بودند که با فکر و زبان انسان سخن می
گفتند و زندگی میکردند و در پایان به نتیجه گیری مستقیمی که معمولا به صورت ضرب
المثل در می آمد ختم می شد. خود شخصیت ازوپ در هاله ای از ابهام قرار دارد و تا
حدودی نیمه افسانه ای است. برده مصری الاصل یونانی که در 600سال قبل از میلاد می
زیست و با سواد بود و بر گذرگاهها می ایستاد و حکایتهای خود رابرای همگان نقل
میکرد. در شرق همتای این فابل ها قصه های پانچا تانتر است که حاوی حکایتهای کوتاهی
است که برای تربیت شاهزادگان هندی شکل گرفته بود و ترجمه آن به پهلوی است که ...
کلیله ودمنه را شکل داده است و همین طور جاتاکاها که داستانهایی بوده اند مربوط به
زندگی قبل از تولد بودا، و در کنار همه آنها پهنه قصه های قومی و داستانهای
پهلوانی و حماسی و اسطوره ای سفره فرهنگی بود که کودک و نوجوان و پیرو زن و مرد از
آن تغذیه میکردند.
روی هم رفته میتوان چنین تنیجه گرفت که ( فقدان
ادبیات نوشتاری فراگیر ،فقدان اصول تربیتی و فقدان ضوابط مربوط به شرم و حیا و عفت
عمومی معیار ها و نشانه هایی هستند که فقدان عنایت به مقوله کودکی و رعایت شاخصه
های دوران طفولیت را در قرون وسطی بارزو جلوه گرمی سازند) پست من ، 1378، ص49
ظهور صنعت چاپ
اختراعات و ابداعات مختلفی که با فکر و اندیشه و
قدرت خلاق انسان شکل گرفته هم خود برخاسته از یک سلسه تحولات است و هم موجد
دگرگونیها، ابداع صنعت چاپ هم همین طور بود. بر اساس نظر هارولد ای نیس ( هرگونه تغییر و تحولی در
سیستم و تکنیک ارتباط جمعی سه تغییر و دگرگونی را قهرا موجب خواهد شد: ساختار
علایق و سلایق تغییر میکند، ویژگی نماد ها و ارزشها متحول میشود و بالاخره ذات و
محتوای جمع و جماعت دگرگونی می پذیرد و مالاً فرهنگ و خصلت جمعی اجتماع تغییر
بنیادین می یابد)همو ،ص57
باتوجه به این تحلیل است که پس از ابداع صنعت
چاپ ظهور مقوله کودکی و پرداختن به آن مورد توجه جامعه قرار گرفت. مسلماً گوتنبرگ
در لحظه ابداع دستگاه چاپ فکر نمی کرد که ابداع او به رشد فردگرایی کمک کند، ولی
چنین شد و دراین نگرش نوین کسب هویت مستقل فردی ( دوران کودکی ) متبلور شد.
اولین نشانه های به رسمیت شناخته شدن کودکان ،
ظهور آثاری بود که هم کتاب بودند، چون خوانده میشدند و هم نبودند، چون شکل متعارف
کتاب را نداشتند که از آن جمله هستند هورن بوک ها ( کتابهای شاخی جنس ) که تشکیل
شده بودند از تخته مسطحی به اندازه 5/12*5/7سانتیمتر
که روی آن ورقه مطالب درسی چسبانده شده وروی آن را با طلق شفافی که از شاخ حیوانات
درست می شد می پوشاندند و دور آن ار با باریکه ای از برنج محکم میکردند. ورقه هایی
حاوی نوشته که از جنس چرم دباغی شده بود که بعدها کاغذ های چابی جای آن را گرفت و
در بالای آن صلیبی حک شده بود و در ادامه آن حروف الفبا و هجاهای زبان و حروف صدا
دار وبی صدا و دعاهایی که کودک باید بداند آمده بود.
این وسیله عمدتا جهت آموزش کودکان به کار گرفته
می شد . پس از آن کتاب دیگری ظاهر شد به نام بتل دور (راکت) که از مقوای ضخیمی
درست شده بود که در دو سطح تا شده بود و روی قسمت تا شده ، مصور شده بود و درون
آنها مواد آموزشی آمده بود.«نه هورن بوکها و نه بتل دورها هرگز حاوی مطالبی که
بتوان آن را سرگرم کننده خواند نبودند و کودکان همچنان به آزمایش آثار بزرگسالان
می پرداختندتا آنچه را می توانند از آن نصیب خود کنند»(آربوث نات ، 1964،ص31)
دوره گردهای قرنهای هفده و هجده میلادی در میان
اخبار، ترانه ها و قصه هایی که جابه جا می کردند و اشیایی که می فروختند، کتابهای
کوچکی را نیز به مشتریان خود عرضه میکردند که اصطلاحاً به آنها «چپ بوک» یا
کتابهای دوره گردان یا تاریخهای یک پنی می گفتند. کتابهای قطع کوچک که از تاکردن
صفحات کاغذ و دوختن آنها درست میشد و تعدا صفحات آنها 16، 32 ویا حداکثر 64 برگ
بود. « ویراستاران و پدید آورندگان آنها از افسانه های عهد عتیق ، قصه های قدیمی
قرون وسطی ، گزیده های از قصه های پریان و داستانهایی که به آنها دسترسی داشتند
استفاده میکردند و آنها را به صورت خلاصه ارایه می نمودند؛ در نتیجه تمام ارزشهای
ادبی آنها از دست می رفت و پر از غلطهای دستوری بود»(همو،ص32)؛ ولی هرچه بود برای
خوانندگان عادی بزرگسال نعمتی بود . بزودی کودکان با کشف این کتابها و لذت بردن از
ماجراهایی که در آن سهیم می شدند از حامیان پرو پا قرص این آثار شدند.
در 1697، شارل پرو قصه های اخلاقی زمانهای دور
را منتشر ساخت که شامل قصه های ننه غاز و زیبای خفته و کلاه قرمزی، ریش آبی، بچه
گربه در چکمه، بند انگشتی و سیندرلا بود.
روی هم رفته می توان چنین نتیجه گرفت که زمانی
که صنعت چاپ با دوام و گسترش خود سبب تغییر و تحول شد تعریف جدیدی از بلوغ و
بزرگسالی عرضه شد که مرزهای آن را نشانه های طبیعی و بیولوژیکی تعین نمی کرد و
کودکان باید برای بزرگ شدن تلاش می کردند تا به خواندن و نوشتن مسلط شوند و همین
سبب شد تا دوران کودکی به مقوله ای اجتماعی تبدیل گردد.
مرحله دوم رشد ادبیات کودکان یعنی انعکاس ادبیات
شفاهی در آثار خاص کودکان درست از همین جا بود که آغاز شد.
گسترش آزاد اندیشی و فراگیر شدن خواندن
قرن هجدهم میلادی را عصر خرد گرایی و گسترش
آزاداندیشی می خوانند که به تبع آن سواد همگانی شد و حق شهروندی شامل کودکان نیز
شد و آموزش و پرورش آنها در دایره توجه قرار گرفت. تاثیر عمیق امیل، اثر ژان ژاک
روسو، در این قرن در نگرش به دوران کودکی تغییر به وجود آورد. او معتقد بود: «شاخه
نو دمیده یک درخت باید توسط باغبان و اصول بسته شود تا فرم و شکل مطلوب بگیرد و متناسب
با هدف تربیت شود. همین طور هم باید کودکان واطفال خردسال تحت تربیت قرار گیرند» (
پست من ، 1378،ص116).
او به زندگی آزاد و شاد کودکان در دامن طبیعت
اعتقاد داشت و آن را سبب شکوفایی استعداد هایشان می دانست. او می گفت: «کودک را
باید حمایت کرد نه تربیت... بهتر است اورا به طبیعت نزدیک کرد تا هم از شر جامعه
در امان بماند و هم با توجه به سطح شعور و احساس خود حقایق جهان را درک کند»
(اسکارپیت،1371،ص73).
تاکید بر ارزشهای دوران کودکی سبب شد بسیاری با
استفاده از قصه ها و افسانه ها و حماسه های قدیمی کتابهایی را تهیه کردند که مورد
استفاده کودکان و نوجوانان نیز قرار گرفت. سردمداران این حرکت یا کوپ و ویلهلم
گریم دو برادر زبانشناس آلمانی بودند که در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم به
گرد آوری قصه های قومی سرتاسر اروپا پرداختند و در ادامه تلاشهای آنها، پیتر
کریستین از برنسون در 1812 در اسکاندیناوی و جوزف جاکوب و اندرو لانگ در انگلستان
نسبت به گردآوری قصه های قومی سرزمین خود اقدام کردند. دامنه گرد آوری در سایر
کشور های جهان بخصوص در قاره امریکا و قصه های قومی افریقا و امریکا و بومیان به
قرن بیستم نیز کشیده شد. در اثر تلاش این گرد آورندگان پیشتاز بود که «قصه های
قبلی که قرنها به شکل شفاهی به حیات خود ادامه داده بودند اکنون از راه قصه خوانی
شنیده می شدند... کم کم این افسانه ها به متون کلاسیک و کهن (ادبیات کودکان )
تبدیل شدند»(چمبرز،1381،ص 13-14).
در 1719، دانیل دوفو ، نویسنده انگلیسی، در
پایان دوران نویسندگی خود هنگامی که شصت سال داشت ماجراهای شگفت انگیز روبنسن
کروزوئه را نوشت که به روایت می هیل آربوث نات در کمتر از چهارماه به چاپ چهارم
رسید (آربوث نات،1964،ص39)؛ تنها کتابی که ژان ژاک روسو امیل را به خواندن آن
تشویق میکرد چون به تلقی او روی طبیعت انسانی تکیه داشت. گرچه کتاب برای مخاطب
بزرگسال نوشته شده بود، محتوای آن اخلاقیات متفکرانه ای بود که معمولا کودکان را
کسل می کندد ولی کودکان کتاب را از آن خود کردند. بعد ها نسخه های خاص کودکان
منتشر شد که در آن جرح و تعدیلها صورت گرفت تا مناسب خوانندگان جوان شود. پیامد آن
انتشار سفر های گالیور بود که اثری سیاسی تلقی میشد و به بزرگسالان اختصاص داشت؛
نویسنده اش جاناتان سویفت ایرلندی تبار بود و بخشی از عمر خود را در انگلستان زیست
و کتابش هجونامه ای بود بر علیه دربار انگلیس، ولی از آنجا که کودکان شیفته پدیده
های کوچک هستند ، بسرعت شیفته سرزمین لی لی پوتهای او شدند . « در اواخر قرن
هجدهم(1789)،ویلیام بلیک آوازهای بیگناهی را سرود، اشعاری که تغزل آن به دنیای
بزرگسالی تعلق داشت، ولی ضرباهنگ آن کودکان را به خود جلب کرد»(همو،ص40).
گرچه بتدریج آثار پراکنده ای در سرتاسر اروپای
آن زمان و ایالات متحده امریکا برای کودکان و نوجوانان به وجود می آمد، ولی آنچه
فرهنگ مسلط بر این دوران بود شکل گرفتن مجموعه قصه های قومی ای بود که بتدریج و تک
تک به صورت کتابهایی مستقل برای کودکان منتشر می شد.
ادبیات کودکان در قرن نوزدهم
قرن نوزدهم قرن هانس کریستین اندرسن دانمارکی
است (1805-1875) که با آثارش ادبیات کودکان را وارد مرحله دیگری از حیات خود کرد و
آن شکستن چرخه تکرار، الگو برداری و بازنویسی آثار کهن بود. اندرسن که عروسک سازی
رویایی بود و همراه با عروسکهای دست ساز خود قصه هایی را که شنیده بود به نمایش می
گذاشت کم کم به گرد آوری آثار روی آورد و اولین جلد کتاب خود افسانه های اندرسن را
در 1835به چاپ رساند و بتدریج از وادی بازنویسی به بازپرداخت آن آثار روی آورد و
آثار جدیدی را به وجود آورد که گرچه جای پای قصه های قدیمی را می شد در آنها باز
شناخت ، ولی هیچ یک همان قصه ها نبود.«آثار اندرسن تنها باز گفتن قصه های قدیمی
نیست بلکه کاملا داستانهایی نو تلقی می شود که به شیوه کهن و با استفاده از
درونمایه هایی آشنا ولی در شکلی ترکیبی از نو خلق شده اند»(همو،ص 329).
آثار اندرسن بسرعت به سرتاسراروپا نفوذ کرد.
اولین ترجمه انگلیسی آن به سال 1846در انگلستان منتشر شد و سپس به امریکا رفت. در
این مرحله نویسندگان بسیاری به نوشتن برای کودکان روی آوردند و آثاری خلق شد که
امروزه در ردیف شاهکار های ادبیات کودکان جهان محسوب میشود. در این قرن آثار مخصوص
کودکان دارای تنوع بسیار شد. در کنار استفاده از ادبیات کهن و قصه های قومی باز
پرداخت شده نوعی ادبیات واقعیت گرا نیز شکل گرفت. انگلستان در عهد ملکه ویکتوریا
قدم به عصر صنعتی شدن گذاشت و ادبیات کودکان نیز در دایره توجه خاص قرار گرفت. چارلز دیکنز ( 1870-1812)
با انعکاس وضعیت دردناک کودکان در اولیور تویست ( 1837) و دیوید کاپرفیلد ( 1849)
در جامعه بی رحم رو به صنعتی شدن سنگ بنای واقعیت گرایی ادبی را در آثار مخصوص نو
جوانان بنیاد نهاد و در ادامه راه او در امریکا ابتدا زنان کوچک اثر لوئیزامی
الکات منتشر شد ، سپس مارک تواین ( ساموئل کلمس ) با تام سایر و ماجرا های هاکل
بری فین نوع دیگری از این واقعیت گرایی رمانتیکی را به کودکان عرضه کرد.
در 1865یک استاد ریاضی در دانشگاه آکسفورد ، به
نام چارلز لودویک داجسن ظاهرا برای سرگرم
کردن فرزندان دکتر لیدل ، که سمت استادی او را داشت ، اثری خلق کرد که انگاره محکم و مستدلی برای فانتزی
شد : ماجرا های آلیس در سرزمین عجایب که بعدها با آلیس در سرزمین آیینه ها ( 1871)
تکمیل شد. او به دلیل شهرتی که در دانشگاه داشت این دو اثر را زیر نام لوئیس کارول
منتشر ساخت و نام خود را پنهان داشت تا آنکه ملکه ویکتوریا که از خواندن این دو
اثر لذت برده بود خواهان سایر آثار او شد و او بنا چار کلیه آثارش را که در مقوله
ریاضیات بود برای او فرستاد و سر انجام معلوم شد لوئیس کارول همان چارلزلودویک
داجسن است
والتر دولامر شاعر بزرگ انگلیسی درباره ماجرا
های آلیس در سرزمین عجایب می نویسد: ( در دنیا یکی از نایابترین کتابهای است که
میتواند با لذتی یکسان هم مورد مطالعه پیران قرار بگیرد و هم جوانان ....
آلیس تنها کتاب ( نامعقول ) است که برای کودکان
نگاشته شده ، اما کودکانه نیست ... از این گذشته ما را به منطقه ای از روح میرساند
که تاکنون نه تنها مورد بهره برداری نبوده بلکه بکلی ناشناخته مانده است .) کارول
، 1350، پیشگفتار.
در 1883، کارلو لورنزینی ایتالیایی که روزنامه نویس بود و مجله ای درباره تئاتر منتشر
میکرد و ضمنا کارمند وزارت آموزش و پرورش بود ، کتابی با نام مستعار کارلو کلودی
منتشر ساخت به نام ماجرا های پینو کیو، که در اصل پاورقیهایی بود که قبلا در مجلات
به چاپ رسیده بود و در نهایت تعجب در مدت کوتاهی ابتدا هزاران و بعد ها صدها هزار
و میلیونها نسخه از آن در دنیا به فروش رفت. اگر فانتزیهای لودئیس کارول به دلیل
درهم تنیده شدن با تاریخ انگلستان برای
همه کودکان دنیا قابل فهم نبود در عوض ماجراهای پینوکیو قلبهای میلیونها کودک را
فتح کرد و همچنان نیز یکی از آثاری است که با هر نسل جدیدی که پا به عرصه کودکی می
گذارد گذشته از اینکه در کجای دنیا باشد ارتباط برقرار میکند.
( پینوکیو ... با قدرت پیش میرود بی آنکه نشانی از سالمندی از خود بروز
دهد. با هر بار خوانده شدن دماغش دراز میشود و میلیونها کودک و بسیاری از
بزرگسالان آنها را سحر میکند. این ستایشی است برای خالق آن کارلوکلودی و همه
نویسندگان سختکوش اعم از زن و مرد که داستانهای خلق میکنند که کودکی آنها را
معنادار کنند) بیکن ، 1973، ص 71
همان طوریکه قبلا ذکر شد رویداد های اجتماعی خود
برگرفته از جریانات قبل از خود هستند و بر رویداد های بعد از خود نیز تاثیر می
گذارند. ( در 1890انجمنی در امریکا تاسیس شد که وظیفه آن مطالعه برروی طبیعت کودک
بود... و در نخستین جلسه آن این سوالها در دستور کار قرار گرفت:
آیا کودکان را باید به گونه ای تربیت کرد که
انسانهایی کاملاً مطیع و سر به زیر باشند؟
اطاعت و تبعیت کودکان از بزرگتر ها تا چه حد
ضروری است ؟ آیا این میزان از اطاعت با بزرگتر شدن کودک نیز کم و زیاد میشود؟
آیا الزام کودک به رعایت دقیق ضوابط و دستورات
اخلاقی ، رشد قدرت تخیل او را مانع نخواهد شد؟ پست من ، 1378،ص 125
ظهور فروید
و جان دیویی در اواخر قرن نوزدهم یک بار دیگر سبب دگر گونی در نگرش به دوران
کودکی شد . این دو هر یک به روش خویش ( به ترسیم اصول و ساختار نهاد کودکی
پرداختند ) همو، ص 127به طور مثال دیویی معتقد بود که بزرگسالان که مسئول تربیت
کودک هستند مرتباً باید در خانه و مدرسه از خود بپرسند که کودک در هر لحظه ای از
حیات خود چه نیاز هایی دارد و با چه مشکلاتی دست به گریبان است. به عقیده او تنها
در این صورت است که ( از کودک موجودی خلاق و مبتکر برای مشارکت فعال در زندگی دسته
جمعی و آینده اش ساخته میشود .) همو ، ص27.
دریک جمع بندی کلی میتوان نتیجه گرفت که قرن
نوزدهم قرن شکوفایی دوران کودکی و به تبع آن ، ادبیات خاص کودکان به شمار می آید و
برگزیده ترین شاهکار های کلاسیک ادبیات کودکان در این دوره خلق شده است .در این
دوره ادبیات کودکان از مرحله سوم که خلق بر اساس الگوهای ادبیات کهن بود به دوره
خلق مستقل ادبی گام گذاشت که در اینجا تنها به پاره ای از این آثار اشاره میشود:
سال، نام اثر، نام نویسنده:
1843، سروده های کریسمس، چارلز دیکنز
1846،افسانه های اندرسن ، هانس کریستین اندرسن
1864، سفر به اعماق زمین ، ژول ورن
1865، ماجرا های آلیس در سرزمین عجایب ، لوئیس
کارول
1868، زنان کوچک ، لوئیزامی الکات
1869، بیست هزار فرسنگ زیر دریاها ، ژول ورن
1876، ماجرا های تام سایر ، مارک تواین
1872، دور دنیا دنیا در هشتاد روز ، ژول ورن
1883،جزیره
گنج،رابرت لوئی استیونسن
1883،ماجراهای پینوکیو،کارلو کلودی
1884،ماجراهای هاکل بری فین،مارک تواین
1885،باغ شعر کودکان،رابرت لوئی استیونسن
(آربوث نات ، 1964،ص 46).
وجود چنین آثاری بود که زمینه ساز ظهور ادبیات
کودکان با تمام تنوع وسعت خود در قرن بیستم شد. آثاری که هنوز هم بر خوانندگان و
نویسندگان آنها تاثیر بلامنازعی دارد.
گسترش فناوری و روند رشد ادبیات کودکان در قرن
بیستم
در قرن بیستم دانشمندان و روانشناسانی چون: ژان
پیاژه، جروم برونر ولارنس گلبرگ با بسط و تبیین نظریات فروید به نتایج ملموسی دست
یافتند که چکیده آن را میتوان در این عبارت دید «یک انسان بالغ و متمدن درصورتی به
هویت انسانی خود و الزامات جامعه مدنی پایبند و ملزم است که ضرورت مراقبت و دقت در
تربیت کودک را درک کرده و در انجام آن کوشا باشد»(پست من،1378،ص129).
قرن بیستم میلادی را علی رغم رخداد دو جنگ جهانی
باید بهشت دوران کودکی دانست، زیرا«کودک مداری» وجهه همت همگان قرار گرفت.
قانونهای کار اصلاح شد و از استثمار کودکان جلوگیری شد و نهضت مدافعان حقوق کودک
بر تثبیت حقوق او در قانونهای اساسی کشور ها پافشاری کردند. کودک صاحب
پزشک،اتاق،پوشاک،خوراک و کتاب خاص خود شد. در اثر ایجاد دگرگونی در روابط
خانوادگی، کودکان در خانواده جایگاه آزادمنشانه تری یافتند و از شأن و منزلت خاصی
برخوردار شدند و ادبیات خاص آنها نیز در همه زمینه ها، از فانتزی گرفته تا
داستانهای واقعی و شعر و آثار مستند، گستره وسیعی یافت. جهانی شدن ادبیات کودکان
را نیز باید از پدیده های قرن بیستم تلقی کرد. تاسیس«دفتر بین المللی کتاب برای
نسل جوان»(آی . بی . بی . وای). توسط خانم یلالمپن در 1953، سبب شد که خلق و تولید
کتابهای خوب برای کودکان به صورت تعهد و مسولیتی جهانی در آید. اعطای جایزه جهانی
هانس کریستین اندرسن به مجموعه آثار یک نویسنده ادبیات کودکان که از 1956 آغاز شد
و در 1966 به مجموعه آثار یک تصویرگر هم تعلق گرفت، سبب تشویق نویسندگان و
تصویرگران کتاب کودک شد. این جایزه «نوبل کوچک» خوانده می شود.
در 1967، خانم یلالپمن روز دوم اپریل، روز تولد
هانس کریستین اندرسن، را روز جهانی کتاب کودک نامید که هر سال یک کشور عضو با چاپ
یک پوستر و ارسال یک پیام برای تمام کشورهای عضو بر محور یک شعار واحد برگزاری این
روز را ممکن می سازد. همین طور تشکیل کنگره ادبیات کودکان هر دوسال یک بار که سبب
گسترش بحثهای نظری و تبادل نظر کارشناسان این مقوله باهم شد.
موسسه های بین المللی دیگری با همکاری دفتر بین
المللی شکل گرفت که موجب گسترش ادبیات کودکان در جهان شد که از آن جمله اند:
کتابخانه بین المللی جوانان در مونیخ،نمایشگاه سالانه کتاب فرانکفورت در سپتامبر
هر سال، و نمایشگاه سالانه بولونیا در اپریل هر سال.
در 1967نمایشگاه دو سالانه تصویرگران در
براتیسلاوا(چک اسلواکی سابق) آغاز به کار کرد که خود نشان دهنده پیشترفت در حوزه
های تصویر گری بود. همکاری یونسکو با سازمانهای بین المللی ادبیات کودکان سبب
برگزاری سال جهانی کتاب در 1972شد.
بدون هیچ تردیدی قرن بیستم قرن درخشان صنعت و
تجارت کتاب کودک است. تنها در امریکا بر طبق آمار دهه هشتاد میلادی، سود حاصل از
تجارت کتاب سر به میلیارد ها دلار می زند و در 1993 تعداد کتابهای منتشر شده ،
حدوداً بیست برابر تعداد کتابهای منتشر شده برای کودکان در صد سال قبل از خود بوده
است(هاک، 1997،ص114). این رویداد را، نباید تنها از جنبه های کمی مورد سنجش قرار
داد، چرا که این آثار در درونمایه و ارائه و چاپ و تصویر نیز به بالاترین درجه
کیفیت ادبی و هنری خود رسیدند.
حال بد نیست با نگاهی به آثار برگزیده جهانی
مروری داشته باشیم بر روند رشد ادبیات در این قرن. جادوگر شهر اوز اثر فرانک بائوم
(1900) و افسانه شیر و خرگوش، اثر بئاتریکس پاتر (1902)، اولین فانتزیهای قرن
بیستم به شمار می آیند. آوای وحش اثر جک لندن (1903) شکل دیگری از ادبیات واقعگرا
را به نوجوانان عرضه میکند. توجه به خلاقیتهای ذهنی کودکان و نوجوانان سبب به وجود
آمدن ادبیاتی میشود که بیشتر خود را به قالبهای افسانه ای و فانتزی مدار می سپارد.
به طوری که یکی از مشخصه های مهم ادبیات کودکان در قرن بیستم ظرفیت بالای تخیل در
این آثار است که آثار تخیلی علمی یکی از زمینه های ظهور آن است.
آسترید لیندگرن،بانوی نویسنده سوئدی ، با داستان
پی پی جوراب بلند و سایر کتابهای پی پی نوع جدیدی از شخصیتهای داستانی را خلق می
کند که هیچ گونه شباهتی به شخصیتهای قبل از خود ندارد؛ زیرا قبلا شخصیت دختران در
داستهانهای کودکان از پیش داوریهای اجتماعی جامعه تاثیرپذیرفته و به صورت کلیشه
عرضه می شد. بی دست و پایی، نیاز به پشتیبانی و حاشیه نشینی از کلیشه های ثابت
ادبی بود؛ اما شخصیت زنده و شاداب، قوی و تاحدودی غیر عادی پی پی تمام کلیشه ها را
در هم ریخت. داستان دختر نه ساله یتیمی که با میمون و اسب خود زندگی می کند. دنیای
او دنیای کاملی است که شب موقع خواب برای خود می سازد«کودکان شیفته شخصیت حیرت
انگیزی بودند که آنقدر غرور داشت که هر چه فکر می کرد به زبان بیاورد حتی اگر سبب
یکه خوردن بزرگسالان شود»(هاک،1977،ص355).
آآمیلنه (1926) با خلق وینی پو و ماجراهای آن
کودکان را به جهانی برد که در آن عروسکها نقش عمده داشتند. کریستو فررابین پسرکی
است که آماده می شود در پاییز به مدرسه برود و در آخرین تابستان با عروسکهایش
ماجراهایی را سیر می کند.
پو، خرس تنبل و کم عقلش ، ایور، خرکسل کننده و
بچه خوک سر خوشی که دوست وفادار اوست و جغد و خرگوش و دوست جهنده اش ، پلنگ ، که
در کتاب دوم خانه ای در گوشه پو(1928) به شخصیتها اضافه میشود.
اریک کستنر ، نویسنده آلمانی، در 1930با نوشتن
کتاب امیل و کار آگاهان در صحنه بین المللی ظاهر شد و به دریافت جایزه هانس
کریستین اندرسن نائل آمد. انتشار شازده کوچولو اثر آنتوان دوسنت اگزوپری فرانسوی
در 1940در آستانه ورود جهان به عرصه تاریکی و ددمنشی را شاید بتوان مهمترین رویداد
ادبیات کودکان در قرن بیستم دانست. کتابی کوچک با روحی بزرگ که هنوز هم پس از بیش
از پنج دهه هم مورد توجه کودکان است، هم بزرگسالان . در سال 2000میلادی در یک نظر
خواهی هم کودکان و هم بزرگسالان به طور یکسان آن را برگزیدند و این افتخاری شد
برای ادبیات کودکان در کشوری مثل فرانسه که ادبیاتی شاخص با نام آورانی بزرگ دارد
همین بیانیه جهانی صلح و دوستی کتاب برگزیده قرن شد.
کارتنک شارلوت 1952اثر ای . بی .وایت که براساس
دوستی دخترکی روستایی و یک بچه خوک و یک عنکبوت شکل گرفته یکی دیگر از فاتنزیهای
زیبا و خوش ساختی است که در قالبی طنز گونه ارائه شده است. داستانهای واقعی در این
قرن نیز محدوده شکن شد و قلمرو های ممنوعه ای چون فقر ، جنگ ، بی خانمانی ، اعتیاد
، تبعیض نژادی و جنسی ، معلولیت ، سواستفاده از کودکان و خشونت را فتح کرد و در
جایگاه بالایی قرار گرفت .پائولافاکس امریکایی با برده رقصان و پاتریشیا رایتسون
استرالیایی با من صاحب میدان مسابقه هستم و جیمز هوستون کانادایی با آتش یخ زده
نمونه های برگزیده از نویسندگان محدوده شکن به شمار می آیند.
شعر کودک در نیمه دوم قرن بیستم از تعلیم مداری
فاصله گرفت و به شعری قابل اعتنا بدل شد. شل سیلور استاین امریکایی، آن اشمیت
هلندی و می شی او مادوی جاپانی ، که دو نفر آخر برندگان جایزه جهانی اندرسن هستند، شعر کودک را به کمال شعری
نزدیک ساختند و اعتبار از دست رفته آن را که به دلیل تسلط نوعی تعلیم مداری خدشه
دار شده بود به ان بازگرداندند. رشد کتابهای مستند در حوزه های تاریخ ،
جغرافیا،سفرنامه ، زندگینامه و کتابهای درباره طبیعت و اجتماع و مردم و عرصه هنرو
غنای ساختاری وتصویری آنها نیز در نیمه دوم قرن بیستم ممکن گردید.
یکی دیگر از عرصه ها ، پرداخت آکادمیک به موضوع
کتابهای کودکان است گرچه تدریس ادبیات کودکان و نقد و بحث درباره آنها مختص قرن
بیستم نیست ، در قرن بیستم بیش از هر زمان دیگر شاهد رشد مطالب علمی و اکادمیک در
این باره هستیم و تدریس درسهای ادبیات کودکان در رشته های تعلیم و تربیت ، ادبیات
، کتابداری و شاخه های گوناگون هنر از سینما و تئاتر گرفته تا طراحی و گرافیک نشان
از جدی گرفته شدن این مسأله دارد.
...در قرن یازدهم میلادی نقاش سرشناس جاپانی به
نام کاکویو که همه او را توبا سوجو می خواندند اثری بوجود آورد بنام (تومار
حیوانات ) که ابزار قصه گویی بود و حاوی تصویر های ساده سیاه و سفیدی بود که
پیوستگی داستانی داشت و از همین جا کار تصویر گری کتاب برای کودکان آغاز شد.
تصویر گری کتاب کودک راه درازی را از تصویر های
ساده و سیاه و سفیدی که در پشت و روی جلد کتابهای نخستین ظاهر میشد و نه ازرش هنری
داشت و نه مرتبط با متن بود تا کتابهای تصویری و مصور امروز که در نوع خود شاهکار
های هنری محسوب میشوند پیموده است. در اواخر قرن پانزدهم ویلیام کاکستون انگلیسی
کتابی با نام فابل های ازوپ منتشر کرد که داری تصویر های سیاه و سفیدی از یک تصویر
گر گمنام بود. با کتاب جهان دیدنی در تصویر اثر جان ایموس کامینیوس ،کشیش لهستانی
تبار ، در قرن هفدهم میلادی عصر دیگری در تصویر گری کتاب کودک آغاز شد وآن ارتباط
تصویر و متن و ارزش بیانی تصویر همپای متن یا در غیبت متن بود. در این مرحله تصویر
ها همچنان سیاه و سفید بوده و از ارزش هنری بالایی برخوردار نبودند. بتدریج در قرن
نوزدهم میلادی وجود تصویر در کتابهای کودکان تثبیت شد و در ارزشیایی آثار مورد نظر
قرار گرفت. سه تصویر گر معروف قرن نوزدهم والتر کرین ، راندلف کالدکات و کیت گرین
وی بودند که با تصویر هایی هنرمندانه و تا حدودی تزئینی با طراحیهای خوب ، کار
تصویر گری کتاب را وارد مرحله ای نمودند که ارزشهای هنری آثار در آن حایز اهمیت
بود.
راندلف کالدکات با نقاشیهای خود استاندارد های
جدیدی را در کتابهای کودکان به وجود آورد و آن وارد کردن حرکت در تصویر ها بود . (
علاقه او به حیوانات و زیباییهای روستایی انگلستان را میتوان به طور کامل در آثار
او مشاهده کرد ) هاک ،1997،ص100، اما آثارکیت گرین وی را باید روایتگر دنیای خیالی
و احساساتی دوره ویکتوریا تلقی کرد ( همو، ص 104)
قرن بیستم را باید اوج خلاقیتهای هنری و کیفیت
ارائه تصاویر در کتابها دانست ، بخصوص تولد کتابهای تصویری که تا قرن بیستم پدیده
ای ناشناخته بود. ویلیام نیکلسون ، تصویر گر انگلیسی ، در 1926کتابی با عنوان بیل
باهوش منتشر کرد که به روایت هاک ( اولین کتاب تصویری واقعی) همو،ص104 به شمار می
آید.
رشد مهد کودکها ، کودکستانها و مراکز نگهداری
کودکان سبب گسترش تولید کتاب تصویری شد، زیرا تا قبل از این رویداد کودکان تنها در
سنین مدرسه به کتاب دسترسی پیدا میکردند. برقراری اعطای مدال کالدکات در امریکا از
1938که به افتخار راندلف کالدکات ، تصویر گر برجسته قرن نوزدهم انگلیس ، برپاشده
بود اولین جایزه ای بود که به تصویرگران کتاب کودک تعلق گرفت.
امروزه با اعطای جایزه هانس کریستین اندرسن به
بهترین تصویر گر جهان و سایر جوایز بین المللی مثل بولونیا، دو سالانه براتیسلاوا،
کاتالونیا و نوما با هنرمندانی روبه رو هستیم که تمام توان هنری و خلاقیتهای خود
را در خدمت کتاب کودک قرار داده اند. هنرمندانی نظیر: لیو لیونی،موریس سنداک،
یاسوئه سه گاوا، فرشید مثقالی، رابرت اینگه ین، دوشان کالای ، تومی انگروم،
وکوئنتین بلیک که همگی به دریافت جایزه جهانی هانس کریستین اندرسن نائل آمده اند.
امروز تصویرهای کتاب کودک بیش از هر زمان دیگر
در عین ارتباط با متن از کیفیت هنری بالایی برخوردار شده و پیشرفتهای صنعت چاپ در
کیفیت ارائه آنها تاثیرشگرفی به جای گذاشته است.
عرصه دیگر رشد ادبیات کودکان، عرصه مجلات کودکان
است که از نیمه دوم قرن نوزدهم جای خود را در میان خواندنیهای کودکان و نوجوانان
باز کردند. به نقل از هاک:«اولین مجله واقعی کودکان انگلیسی زبان در 1853با نام
افسون منتشر شد.... این مجله از زمان خود جلوتر بود و تنها دوسال انتشار
یافت»(هاک،1997،ص99)
آنچه از شواهد تاریخی بر می آید، محتوای اولین
مجله ها بیشتر بار آموزشی داشت، اما انتشار مجله سنت نیکلاس در امریکا در 1873
نقطه عطفی شد برای انتشار مجلات مورد پسند کودکان . ناشر اعلام داشت :«در این مجله
نباید سرگرمی کمتر از آموزش باشد. مطالب آن باید موجد روح خنده و نشاط باشد. در
مطالب آن نباید موعظه و واقعیت های کسل کننده راهی داشته باشد و ...»(همو،ص99).
در قرن بیستم مجلات کودکان جایگاه ویژه ای در
میان خواندنیهای کودکان و نوجوانان یافت و با پیوستن روزنامه نگارانی که ادبیات و
هنر کودکان را بخوبی می شناختند ارتقای کیفیت ادبی و هنری این پدیده ممکن شد.
امروزه در کمتر از بخشی از جهان است که کودکان و نوجوانان به چندین عنوان مجله
عمومی، اختصاصی و موضوعی دسترسی نداشته باشند.
دورنمای آینده
تردیدی نیست که امروزه با وجود بیسوادی در اکثر
کشورهای در حال رشد با وجود دست کم یک میلیارد انسانی که هیچ گونه تجربه ای از
فرهنگ نوشتاری ندارند سخن گفتن از انقلاب الکترونیکی منطقی به نظر نمی رسد، ولی
متاسفانه روند رشد پدیده ها به گونه ای است که جهان منتظر جبران عقب ماندگیها نمی
ماند.
«انقلاب الکترونیکی و انقلاب بصری دست در دست
هم، هر چند ناهماهنگ به تهدیدی عظیم علیه زبان ادب و فرهنگ پرداخته و جهان اندیشه
را به جهان نور و موج مبدل ساختند»(پست من،1378،ص142). از آن گذشته، رشد فردگرایی که
محصول رنسانس و رویدادهای پیامد آن بود تحت تاثیر این انقلاب الکترونیکی به گونه
ای متوقف شد و انسان به گفته مارشال مک لوهان «هویت فردی اش در تمامیت جمعی
استحاله گشته و در آن ذوب [گردیده]»(همو، ص 138).
در 1935که هنوز جهان نور و موج سیطره خود را تا
به این حد بر حیات آدمی گسترش نداده بود رودلف آرنهایم در تحلیلهای خود اخطار
کرد:« تلویزیون در مسیر این انقلاب بصری قوای دماغی و ابزارهای تعقل را به خواب می
فرستد» و چهل و پنج سال بعد در 1980رابرت هایل برونر ضمن تحسین آرنهایم و با توجه
به فراگیر شدن انقلاب الکترونیکی اعلام داشت که :«پیامهای مصور،عوامل و ابزارهای
تهی سازی فرهنگ مکتوب و منهدم کننده پایه های اساسی تفکر و تعقل انسانی می
باشند»(همو،ص144).
اما کودکان در عصر سلطه رسانه های الکترونیکی
پیچیده در معرض دو خطر بزرگ قرار دارند: اول اینکه به دلیل بمباران اطلاعاتی و
قرار گرفتن در معرض انواع تجربه هایی که به دنیای بزرگسالان تعلق دارد بتدریج
کودکی خود را از دست می دهند؛ به عبارت دیگر [حائل] میان جهان کودک و دنیای
بزرگسال از میان برداشته [میشود](همو،ص 154).
و از طرف دیگر در برابر رسانه های صوتی و تصویری
قدرت خواندن و حتی شنیدن خلاق خود را از دست می دهند و صرفأ به یک بیننده بدل می
شوند. مسلمأ در چنین شرایطی سرنوشت کتاب و خواندن نگران کننده به نظر می رسد. گرچه
نگرانی درباره این مقوله امری جهانی است، اما دغدغه کارشناسان در کشورهای جهان سوم
با آنچه ذهن متخصصان را در دنیای پیشرفته به خود مشغول داشته متفاوت است. روند رشد
ادبیات کودکان را میتوان به صعود به یک کوه بلند تشبیه کرد. آنها که در دامنه ها
هستند و با تلاشی نفس گیر سعی میکنند جامعه خود را وارد کهکشان گوتنبرگ نمایند و
عادت به خواندن را در نسل جوان سرزمینشان نهادی کنند نگرانند که با فراگیر شدن
ابزارهای الکترونیکی جدید نسل از راه رسیده بدون کسب عادت به خواندن به این رسانه
ها معتاد شود و تمام تلاش آنها نقش بر آب شود. کما اینکه نشانه های آن را در نسل
جوان کشورهای در حال رشد که در طبقات اجتماعی متوسط به بالا هستند می توان مشاهده
کرد.
از طرف دیگر کارشناسان کشورهای پیشرفته که در
جامعه آنان دست کم پانصد سال سابقه خواندن وجود دارد و میتوان شواهد نهادی شدن این
ارزش را مشاهده کرد بسختی نگران از دست رفتن این موقعیت مطلوب هستند. با به خطر
افتادن دوران کودکی و از بین رفتن حائل این دوران با بزرگسالی ادبیاتی که نزدیک به
سیصد سال برای کودکان و نوجوانان و متناسب
نیاز ها و علایق و تواناییهای آنها شکل گرفته بود در معرض خطر قرار بگیرد.
آنچه مسلم است برای کودکانی که در عصر سلطه
رسانه های صوتی و تصویری الکترونیکی پابه عرصه وجود می گذارند دیگر کتاب تنها
رسانه نخواهد بود و همپای خواندن، دیدن و شنیدن نیز ارزش به حساب خواهد آمد ورسانه
کتاب و سایر رسانه های خواندنی برای دوام خود باید یک بار دیگر در جایگاه و ساختار
خود تجدید نظر کنند. بر ارزشهایی چون عمق و اندیشه مداری تکیه کنند تا در کنار
سایر رسانه ها به حیات خود ادامه دهند.
بنیانگذار کتابخانه های کودکان در ژاپن، یوشیکوکاگوچی
معتقد است در برابر کتاب نخواندن کودکان در جهان پیشرفته باید به سنتهای کهن برگشت
و همان گونه که ادبیات شفاهی سبب جلب علاقه به خواندن شد باید«سنت داستان گویی در
منزل را به عنوان یک راهبرد احیا[کرد]»(کاگوچی،1372،ص81).
ایرنا توکماتووا شاعر و نویسنده و مترجم کتابهای کودکان روس
پیشنهاد میکند ( تکنالوژِیهای جدید به همان اندازه مهاجم هستند که تلویزیون ، اما
تکنالوژِی هم استعداد غلبه کردن و هم مغلوب شدن را دارد.) توکماتووا ، 1372،ص 88.
بنابر این او پیشنهاد میکند همان طور که انسان با تمام قوا میکوشد جلوی تخریب
طبیعت توسط تکنولوژِیها را بگیرد نویسندگان کودک باید بسیار تلاش کنند ادبیات
کودکان با تکیه بر ارزشهای فنا ناپذیر خود ( به صورت یک ارزش معنوی و فرهنگی برای
نسلهای آینده باقی بماند.) (همو،ص88.)
میجو بکاریا مدیر مجلات کودکان در فرانسه، براین
اعتقاد است که ( جهان تلویزیون بیشتر دیداری است وبا دنیای کتابها که بیشتر کلامی
است با یکدیگر همسازی ندارد و( باید) بین وسیله ارتباطی آسان که همه گیر است و به
دلیل جذابیت وطول ساعت پخش تاثیرات عمقی دارد و جهان کتاب که بر کوشش فردی شخص
استوار است و طبیعتا دشوار و دارای نتیجه بهتری نیز هست همسازی صورت (بگیرد.)) (بکاریا
،1372،ص 108. ) آدولف لوفگرن کارشناس تاریخ هنرو تاریخ ادبیات و تصویر گر کتاب
کودک در سوئد اعتراف میکند که ( قرن آینده مشخصا دوره فرهنگ تصویری است .) (لوفگرن
، 1372،ص132.) اوبر این اعتقاد است که راز ماندن کتاب در زندگی کودکان در وهله اول
آن است که ( کتابهای تصویری همان احترام و ارزش هنر های زیبا را کسب کنند و
بتوانند وسیله ای برای تفاهم بیشتر ، آزادمنشی و دوستی میان مردم شوند.) (همو،
ص133.)
نگرانیها درباره آینده ادبیات کودکان و خواندن ،
نگرانی به جایی است ، ولی هیچ گاه انسان را از تلاش برای دست یافتن به شرایط مطلوب
ناامید نمی کند. آن گونه که کارشناسان شرکت کننده در کنگره بیستم ادبیات کودکان در
جاپان جمع آوری کردند بهشت( جایی است که همه مردم بتوانند آب گوارا ، نان و کتاب
برای مطالعه به دست آورند.)( مهرافشا، 1372،ص159.)
در اینجا یک بار دیگر لازم است یاد آوری شود که
روند رشد ادبیات کودکان تنها مختص غرب نیست و همه ملتها اعم از پیشتر فته و رو به
رو رشد در این راه تلاش میکنند و عدم انعکاس این تلاشها به سبب محدودیت مطلب و
گسترده بودن دامنه تلاشهاست که کتابی مستقل و درسی جداگانه را طلب میکند. همین قدر
باید توجه داشت که ( در کشور های روبه رشد کتابهای تفریحی کودکان کمتر از انواع
دیگر به چشم میخورند. در این زمینه تجربه کشورهای از نظر اقتصاد ی پیشرفته تفاوتی
فاحش دارد... (و) در کشور های روبه رشد براستی نمی توان آمار دقیقی از وضع تجارتی
، محتوا و فروش کتابهای پرتیراژ کودکان نقل کرد.) (پلوفسکی ،1368،ص19.)
خلاصه فصل
روند رشد ادبیات کودکان در جهان به برداشتها و
تفسیر هایی که درهر عصر و دوره ای از ادبیات کودکان می شده است بستگی مستقیم دارد
. چهار مرحله مشخص در این روند دیده می شد. عصر ادبیات شفاهی که در آن دوران کودکی
دوران تعریف شده و مشخص نبوده است ، لذا کودکان در هر آنچه بزرگسالانشان به آن
دسترسی داشته از طریق شفاهی سهیم میشده اند. لالاییها ، اسطوره ها، قصه های پریان
، حکایتها و داستانهای حماسی و پهلوانی از آن جمله اند. در قرون وسطی با وجود خط و
کتابت و سواد به دلیل محدودیت کلیسا، تربیت مدرسه ای کودکان که در روم باستان پایه
ریزی شده بود گسترش نیافت، لذا کودکان نتوانستند از اندک کتابهای موجود بهره
بگیرند. قرن شانزدهم تا هجدهم با گسترش آزاداندیشگی و اهمیت یافتن دوران کودکی
بتدریج کودکان در دایره توجه قرار گرفتند و کار گردآوری ادبیات شفاهی و مکتوب کردن
آنها برای کودکان ، ادبیات کودکان را وارد دومین مرحله حیات خود کرد. در این دوران
به دلیل گسترش صنعت چاپ، کتابهای خاص کودکان شکل گرفت که محتوای آنها برگرفته از
همان ادبیات شفاهی بود.
در قرن هجدهم تحت تاثیر اندیشه های رو سو نگرش
به کودکی کاملا تغییر یافت و کودکی دوران مستقلی شناخته شد که باید کودک را تحت
تعلیم قرار داد و او را به طبیعت انسانی اش رساند. در آغاز قرن نوزدهم هانس
کریستین اندرسن دانمارکی اولین کسی بود که شروع به نوشتن برای کودکان کرد و ادبیات
کودکان را وارد مرحله سوم که خلق با توجه به الگو های ادبی کهن بود، کرد. پیامد آن
در قرن نوزدهم و بیستم نویسندگانی در پهنه جهان ظهور کردند که تمام توان خود را در
خدمت خلق ادبی قرار دادند قرن بیستم اوج شکوفایی ادبی ، تنوع موضوعی و کیفیت هنری
آثار مخصوص کودکان شد.
درپایان این قرن با گسترش فناوریهای جدید و
انقلاب الکترونیکی ادبیات کودکان در برابر جاذبه ها و ترفند های نور ، صدا و رنگ
در شرایط متزلزلی قرار گرفت. علی رغم آن کارشناسان این حوزه با پیشنهاد راهکاریهای
امیدوارند کتاب کودک با نوعی تجدید سازمان واقع بینانه و پذیرش این اصل که دیگر
کتاب تنها رسانه نیست و خواندن در کنار دیدن و شنیدن مطرح میشود بتواند به حیات
خود ادامه بدهد و رسالت خود را که ایجاد نوعی تفاهم در بین کودکان جهان است به دوش
بکشند.
فعالیتهای پیشنهادی
1 تهیه فهرستی از آثار کلاسیک ادبیات کودکان
ترجمه شده به فارسی و ترغیب دانشجویان به مطالعه یکی از این کتابها و ارائه گزارشی
کوتاه درباره درونمایه و ساختار این آثار
2 ترغیب دانشجویان به مطالعه یکی از آثار ادبی
قرن بیستم و مقایسه آن با کتاب قبلی از نظر درونمایه و ساختار ادبی
3 ترتیب یک میزگرد در صنف برای بحث آینده کتاب
در رابطه با انقلاب الکترونیکی.
